Twierdza Zamość

Twierdza Zamość to fortyfikacje wzniesione wokół miasta w latach 1579-1618. Zostały zaprojektowane, zresztą tak jak całe miasto, przez Bernardo Morando. W ich skład wchodziło siedem bastionów (które nadały miastu charakterystyczny kształt), zamek, mur miejski, fosy, arsenał i trzy bramy wjazdowe. To robiące wrażenie założenie przeszło w swojej historii 5 przebudów i tyle samo oblężeń.

Bramy twierdzy

Najważniejszym elementem fortyfikacji, dzięki któremu można było dostać się do miasta, były bramy wjazdowe. Pierwotnie w Zamościu bramy były aż trzy: Lubelska, Lwowska i Szczebrzeska (zwana również Floriańską).

Brama Lubelska, jak wskazuje nazwa, wychodziła na północ i kierowała podróżnych na trakt do Lublina. Nazywana była również bramą Janowicką. Na początku XVII wieku przejazd przez nią zamurowano i wiąże się z tym ciekawa historia. Około 1582 roku, gdy Zamość odwiedził Stefan Batory, Jan Zamoyski obiecał królowi, że nikt poza nim nie przejedzie już tą bramą. Wedle tradycji, właśnie z tego powodu przejazd zamurowano. Jest też druga wersja, że dokonano tego z powodu przeprowadzenia przez Zamoyskiego w 1588 roku jeńca z bitwy pod Byczyną. Więźniem był sam Maksymilian Habsburg, pretendent do polskiego tronu.

Jako, iż pierwsza brama pozostawała nieprzejezdna, w latach 1821-22 wzniesiono nową bramę Lubelską, którą usytuowano między bastionami V i VI.

Brama Lwowska w swojej pierwszej wersji powstała podczas rozbudowy miasta Zamość. Mieściła się na południowo-wschodniej linii murów, między bastionami XVII i I. Jej wylot prowadził w stronę Lwowa i Tomaszowa Lubelskiego. W czasie XIX wiecznej rozbudowy miasta brama została zamurowana i zamieniona na więzienie. Formą przypomina pierwszą Bramę Lubelską.

Tak jak w przypadku bramy Lubelskiej, po zamurowaniu przejścia wzniesiono kolejną bramę, która powstała w podobnym okresie jak nowa brama Lubelska. Obecnie jest to odrębny budynek, ze względu na fakt, że mury wokół niej zostały rozebrane. Ciekawym akcentem architektonicznym bramy jest płaskorzeźba z inicjałami rosyjskiego cara Aleksandra I na tle słońca.

Brama Szczebrzeska, jak wskazuje nazwa, prowadziła do Szczebrzeszyna, a więc na zachód od Zamościa. W czasie przebudowy z 2. połowy XVIII wieku ozdobiono ją rokokowymi attykami oraz płaskorzeźbami z Michałem Archaniołem i świętym Florianem (ta druga została zniszczona podczas II WŚ).  Brama została zamurowana w 1866 roku, ale nie wybudowano kolejnej o tej samej nazwie, jak to miało miejsce w przypadku dwóch poprzednich bram. Tutaj także mieściło się dodatkowe więzienie. W międzywojniu brama pełniła funkcję hotelu.

Oblężenia Zamościa

Zamość był jedną z największych twierdz Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Potężne fortyfikacje miały obronić go przed oblężeniami, których w swojej historii miasto doświadczyło aż pięć razy. Pierwszym testem sprawności zastosowanych systemów była obrona przed wojskami Bohdana Chmielnickiego i Tuhaj-beja w listopadzie 1648 roku. Samo miasto nie ucierpiało, choć oblężenie odsłoniło wady konstrukcyjne zamojskiej twierdzy. Kozacy nie zdobyli miasta, ale zamościanie musieli zapłacić Chmielnickiemu okup.

Kolejne oblężenie nastąpiło zaledwie 8 lat później, gdy kraj oblegali Szwedzi. Do oblężenia twierdzy dołączył nawet sam szwedzki król Karol Gustaw, jednak to nie przyniosło napastnikom zwycięstwa.

Trzecie oblężenie nastąpiło w 1809 roku i, co ciekawe, Zamość oblegali wtedy Polacy z Księstwa Warszawskiego. Odbijali fortecę z rąk austriackich (w tym czasie Zamość był pod zaborem austriackim). Polacy będący w Zamościu pomagali na różne sposoby „najeźdźcom”, m.in. przekazując im plany fortecy, podpalając magazyn żywności czy też nie angażując się w czynną obronę. Podczas tego oblężenia szczególnie zasłynęła Joanna Żubrowa – pierwsza kobieta odznaczona Krzyżem Virtuti Militari.

Następne i tym samym najdłuższe oblężenie miało miejsce w 1813 roku, gdy Zamość bronił się przed Rosjanami.

Ostatni raz walki zbrojne pod murami zamojskiej fortecy trwały podczas powstania listopadowego. Twierdzę zlikwidowano w 1866 roku.

Twierdza Zamość współcześnie

Po powstaniu listopadowym twierdza zaczęła tracić znaczenie, między innymi ze względu na duży postęp technologiczny i tym samym archaiczność systemów obronnych zastosowanych w Zamościu. W związku z likwidacją twierdzy w 1866 roku zalecono jej rozbiórkę, natomiast została ona przeprowadzona dość niedbale, dlatego wiele fragmentów zachowało się do dzisiaj.

Bramy zostały zaadaptowane na nowe funkcje, i tak np. w Nowej Bramie Lubelskiej po drugiej wojnie światowej mieścił się dworzec autobusowy, a następnie gastronomia. W Bramie Szczebrzeskiej w międzywojniu funkcjonował hotel, a do lat 90. pełniła funkcję komisariatu policji. Nowa Brama Lwowska to siedziba Orkiestry Symfonicznej im. K. Namysłowskiego.

W Arsenale znajduje się ekspozycja broni, w Rotundzie Muzeum Martyrologii, bastion VII do 2008 roku pełnił funkcje handlowe. Na dużej części terenów pofortecznych utworzono planty i park miejski. Pozostałe fortyfikacje odremontowano i dziś można je zwiedzać.