Szlak Żydowski w Zamościu

Żydzi przez stulecia zamieszkiwali Polskę, a szczególnie jej południowo-wschodnią część. Właśnie w naszym kraju w XVIII wieku narodził się chasydyzm, który jest do dzisiaj jednym z największych nurtów powstałych w ramach judaizmu. Nie dziwi zatem fakt, że szlak Żydów polskich nazywa się właśnie Szlakiem Chasydzkim.

Skąd wzięli się Żydzi w Zamościu?

Pierwsi Żydzi przybyli do Zamościa w 1588 roku. Pochodzili oni między innymi z Turcji, Wenecji i najprawdopodobniej Amsterdamu.  Jan Zamoyski nie tylko pozwolił im się osiedlić w mieście, ale również wyraził zgodę na budowę synagogi, chederu (szkoły religijnej dla chłopców) oraz mykwy (łaźni rytualnej). Mieli również status równy innym mieszkańcom miasta, co w tych czasach nie było tak oczywiste.

Gmina Żydowska w Zamościu

Żydzi zamieszkujący Zamość byli Sefardyjczykami – ich obyczaje, liturgia oraz tradycje różniły się od tych kultywowanych przez Żydów aszkenazyjskich, wywodzących się z Niemiec. Niestety liczne konflikty zbrojne, które dotknęły Zamość i okolice w XVII wieku (jak choćby powstanie Chmielnickiego) doprowadziły od upadku gminy sefardyjskiej w Zamościu. Ich miejsce zajęli właśnie aszkenazyjczycy.

Wiek XVIII to niezwykle ważny okres w historii zamojskich Żydów – założono wtedy uczelnię Jesziwy Mędrców Zamościa, gdzie kształceni byli przyszli rabini. Choć Chasydyzm zyskiwał coraz większą popularność, również wśród gmin ościennych, ortodoksyjni rabini z Zamościa, a zwłaszcza Ezriel Halewi Horowitz, mocno sprzeciwiali się temu, jak na te czasy, liberalnemu ruchowi. Dlatego w pierwszej połowie XIX wieku w mieście istniały jedynie dwie niewielkie grupy chasydzkie. W przeciwieństwie do chasydyzmu, wielką popularnością cieszyły się za to idee Haskali, które głosiły potrzebę emancypacji i asymilacji Żydów – należy jednak pamiętać, że w dalszym ciągu byli oni mniejszością wśród tradycyjnej społeczności.

Nowa Osada

Gdy po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku zadecydowano o rozbudowie twierdzy zamojskiej, mieszkańcy Starego Miasta zostali przesiedleni na przedmieścia do Nowej Osady, zwanej później Nowym Miastem. Nie inaczej było z Żydami, którzy musieli przenieść siedzibę kahału. W połowie XIX wieku ludność żydowska stanowiła 53% społeczeństwa, a pod jego koniec aż 62%!

Po likwidacji twierdzy w 1866 roku część Żydów – głównie tych mniej zamożnych, pozostało w Nowej Osadzie, a elity powróciły na Stare Miasto – doprowadziło to do utworzenia dwóch oddzielnych gmin, które miały własne synagogi, rabinów, chedery i mykwy. Tak liczna społeczność Żydowska prężnie działała w Zamościu. Zajmowali się handlem i rzemiosłem. Przed I wojną światową w Zamościu powstała pierwsza na Lubelszczyźnie żydowska biblioteka publiczna.

W międzywojniu nastąpił rozkwit aktywności społeczności żydowskiej w Zamościu. Powstało Koedukacyjne Gimnazjum Humanistyczne Gminy Żydowskiej, gdzie wykładano w języku polskim, a także wydawano liczne periodyki w jidysz. W mieście działały biblioteki, księgarnie i drukarnie żydowskie.

II wojna światowa

II wojna światowa to lata prześladowań Żydów w całej Polsce, również w Zamościu. Grabiono ich mienie, stosowano wobec nich przemoc, a przede wszystkim zsyłano ich do obozów pracy, głównie w Bełżcu i Bortatyczach. W maju 1941 roku w Nowym Mieście utworzono odrębną dzielnicę żydowską, z której w kolejnym roku w ramach akcji Reinhardt, mającej na celu zagładę ludności żydowskiej z terenu Generalnego Gubernatorstwa, wywożono systematycznie ludzi do obozu w Bełżcu. 18 października 1942 roku Zamość oficjalnie ogłoszono miastem „wolnym od Żydów”.

Ślady historii

By upamiętnić społeczność Żydowską, przez lata tak licznie zamieszkującą Zamość, zaraz po wojnie, przy ul. Prostej na terenie zniszczonego przez Nazistów cmentarza, utworzono pomnik upamiętniający zamordowanych Żydów, zbudowany z resztek macew.

W Zamościu znajdziemy wiele miejsc, które przypominają o bogatej historii Żydów w Zamościu. Najważniejszym i przy tym najbardziej imponującym zabytkiem jest synagoga na Starym Mieście. Ten piękny renesansowy budynek został wzniesiony na początku XVII wieku. Początkowo zajmowała mniejszą powierzchnię, do której w późniejszych latach dobudowano tzw. babińce i dokonano kilku modyfikacji bryły. W czasie II wojny światowej synagoga została zdewastowana przez Nazistów, którzy w jej wnętrzach urządzili stajnie, a następnie warsztat stolarski. Po wojnie była siedzibą Biblioteki Publicznej, a od 2005 roku należy do Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Fundacja odrestaurowała synagogę, która obecnie jest Centrum „Synagoga”, w którym znajduje się Multimedialne Muzeum Żydów Zamościa i Okolic.

Nowa synagoga, mieszcząca się na Nowym Mieście została wzniesiona w XIX wieku na potrzeby gminy żydowskiej, która przeniosła się do nowej dzielnicy. Mimo podpalenia synagoga przetrwała wojnę. Nie stanowi już budynku kultu – przebudowano ją na potrzeby przedszkola.

Wzniesiona w XVIII wieku dawna mykwa na Starym Mieście przy ulicy Zamenhofa 5 do niedawna była siedzibą klubu jazzowego. Pozostałością po jej pierwotnej funkcji były baseny kąpielowe w piwnicach kamienicy. Obecnie znajduje się w niej hotel.

Budynek kahału jest pusty, ale znajdował się tam Dom Wycieczkowy PTTK.  

Po pierwszym cmentarzu żydowskim niestety dziś nie ma żadnego śladu. W jego miejscu wzniesiono Zamojski Dom Kultury. Istnieje za to tzw. nowy cmentarz, gdzie ostatniego pochówku dokonano w 1941 roku. Znajdziemy tam pozostałości licznych nagrobków oraz pomnik poświęcony ofiarom Holocaustu.

Wśród uliczek Zamościa znajdziemy wiele śladów bytności Żydów na terenie miasta – wśród nich są tablice pamiątkowe. Najbardziej znamienne są te umieszczone na tzw. rampie buraczanej. To miejsce, z którego w 1942 roku odjeżdżały pociągi do obozu w Bełżcu.