Włodawa – miasto na styku kultur

Włodawa to miasteczko położone przy granicy z Białorusią i Ukrainą. Obecnie liczy nieco ponad 13 tysięcy mieszkańców, a liczba ta niestety z każdym rokiem spada. Włodawa to jednak miejsce wyjątkowe, ponieważ przez lata stykały się tutaj trzy różne kultury. Znacząco wpłynęło to na jej architektoniczny krajobraz i odcisnęło piętno w historii.

Dzieje Włodawy

Trudno określić, kiedy tak naprawdę powstała Włodawa. Do połowy XV wieku nie zachowały się na ten temat żadne źródła pisane. Wiemy jednak, że miejscowość istniała już w 1. połowie XIII wieku i była jednym z grodów księstwa halicko-wołyńskiego. Dzięki dogodnemu położeniu nad Bugiem miasteczko szybko się rozwijało – było ważnym ośrodkiem handlowym i tranzytowym. Prawa miejskie Włodawa uzyskała w XVI wieku i wtedy też do miasta zaczęli licznie napływać Niemcy, Ormianie, Czesi i Żydzi.

W 1596 roku miasto stało się własnością Andrzeja Leszczyńskiego, który przejął je poprzez poślubienie członkini rodu dotychczasowych panów tych ziem, Sanguszków – Teodory. Leszczyńscy byli gorliwymi zwolennikami reformacji. Z tego powodu w 1624 roku w mieście wybudowano szkołę i zbór kalwiński, które funkcjonowały aż do schyłku XVIII wieku, a w 1634 roku we Włodawie odbyło się bardzo ważne wydarzenie dla społeczności protestanckiej – synod kalwiński. Zjechali na niego delegaci z całej Korony i Litwy, by ustalić jednolite formy obrzędowe.

Niestety w 1648 roku prężny rozwój Włodawy został zahamowany przez wojska Chmielnickiego, które dokonały wielkich zniszczeń i przy tym wymordowały znakomitą większość ludności. Po tych wydarzeniach Włodawa zaczęła powoli się odbudowywać, a coraz większe znaczenie zaczynała mieć społeczność Żydowska.

Społeczność Żydowska

Pierwsze wzmianki o ludności Żydowskiej we Włodawie pochodzą z 1531 roku, ale niewykluczone, że osiedlili się oni na tych ziemiach znacznie wcześniej. W czasie powstania Chmielnickiego w 1648 roku wymordowano kilka tysięcy Żydów z Włodawy i okolic. Po tej tragedii społeczność dość szybko się odrodziła, na co wpływ miały liczne przywileje, jakie jej przysługiwały.

Dzięki temu w XVIII stuleciu nastąpił prawdziwy rozkwit społeczności Żydowskiej. W miejscu dawnej bożnicy wybudowano nową, która stoi w mieście do dzisiaj. O prężnym rozwoju włodawskiego sztetlu świadczy fakt, że na 45 sklepów na rynku włodawskim aż 40 należało do Żydów. Wśród budynków gminy Żydowskiej znajdowały się bożnica z drewnianym przyszkółkiem, przyszkółek murowany, cmentarz żydowski, szpital, łaźnia, dom rabina i browar. Stulecie później wśród ludności Żydowskiej Włodawy bardzo popularny stał się ruch chasydzki, który po wielu zawirowaniach doprowadził do tego, że Chasydzi stali się grupą większościową w mieście.

Wraz z rozbiorami Polski, społeczność Żydowska, jak i całe miasto, podupadła. Mieszkańcy zaczęli ubożeć, ale mimo to, pod koniec XIX wieku Żydzi stanowili 66% wszystkich mieszkańców Włodawy. Stan ten uległ gwałtownej zmianie dopiero podczas II wojny światowej.

II wojna światowa

Pierwsze działania wojenne we Włodawie rozpoczęły się 3 września, gdy naziści zbombardowali mosty na Bugu. Drugie bombardowanie, podczas którego w mieście powstało wiele zniszczeń, miało miejsce 12 września. 22 września 1939 roku we Włodawie generał Franciszek Kleeberg utworzył Rzeczpospolitą Włodawską – ostatni bastion niepodległej II RP. Rozwiązano ją 30 września, gdy do Włodawy od strony Bugu wkroczyła część radzieckiej 52 Dywizji Strzeleckiej.

II wojna światowa była wyjątkowo tragiczna dla włodawskich Żydów. Większość z nich zginęła albo rozstrzelana, albo w obozie zagłady w Sobiborze, do którego budowy zresztą była zmuszana. W mieście utworzono getto, które ostatecznie zlikwidowano w dniach 1-3 maja 1943 roku, gdy do Sobiboru wyruszył ostatni transport z więźniami. Wtedy też ogłoszono, że Włodawa jest Judenrein, czyli wolna od Żydów. Budynki świadczące o ich niegdysiejszej obecności wykorzystywano jako magazyny, a z macew cmentarnych często układano ulice.

Miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną 22 lipca 1944 roku.

Zabytki Włodawy

• Kościół pw. świętego Ludwika
Kościół ten jest najbardziej monumentalną budowlą w mieście. Powstał w latach 1739-1752 z inicjatywy hetmana wielkiego litewskiego Ludwika Konstantego Pocieja, który sprowadził do Włodawy zakon paulinów. Fundacja ta miała być podzięką za ocalenie go z zamachu, który zorganizowali jego przeciwnicy polityczni, gdy Pociej podróżował do króla do Warszawy.
Kościół zaprojektował Paweł Antoni Fontana. Jego autorstwa są również kościoły w pobliskich Chełmie i Lubartowie. Warto zwrócić uwagę nie tylko na jego monumentalną fasadę, ale również spójne stylistycznie, rokokowe wyposażenie. Duże wrażenie robią niezwykle dynamiczne rzeźby lwowskiego rzeźbiarza Macieja Polejowskiego. Zakon skasowali Rosjanie w 1864 roku, jednak w 1993 roku kościół ponownie stał się siedzibą paulinów.
• Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
Murowany budynek cerkwi powstał w latach 1840-1843, ale pierwsze wzmianki o świątyni w tym miejscu pojawiły się w 1501 roku. Najpewniej była to fundacja rodu Sanguszków, do których w tym czasie należała Włodawa. Pierwsza świątynia spłonęła w 1790 roku. Udało się z niej uratować ikonostas, który przeniesiono do cerkwi pw. św. Dymitra w Korolówce. Tam został zniszczony, wraz z całą świątynią, w 1938 roku w akcji rewindykacji cerkwi prawosławnych.
Nowa cerkiew początkowo była unicka, jednak w wyniku likwidacji diecezji chełmskiej w roku 1875 została przyłączona do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Pod koniec XIX wieku cerkiew przeszła przebudowę do formy, jaką znamy dzisiaj. Przebudowa była tak gruntowna, że mówiło się nawet o rozebraniu i budowie nowej świątyni.
Z uwagi na wysiedlenia prawosławnej ludności do ZSRR i w ramach akcji „Wisła”, cerkiew była nieczynna aż do 1952 roku. W czasie zamknięcia uległa dużej dewastacji. W latach 80. XX wieku zaczęto remont, który trwa do dzisiaj.
• Synagoga
Synagoga we Włodawie powstała w latach 1764-1774. Prawdopodobnie część kosztów jej budowy pokrył ród Czartoryskich. Architektem synagogi był Paweł Antoni Fontana, który wykonał również projekt włodawskiego kościoła. W połowie XIX wieku do parterowego budynku dobudowano drugą kondygnację oraz dwa narożne alkierze.
Wojny światowe nie były dla synagogi łaskawe. Podczas pierwszej wojny budynek wraz z wnętrzem spłonął. Wnętrze odbudowano, ale niestety w czasie drugiej wojny synagoga została ponownie zdewastowana przez hitlerowców, którzy urządzili w niej magazyn sprzętu wojskowego. Synagoga służyła za magazyn aż do lat 70., a dekadę później rozpoczęto remont, dzięki któremu budynek przywrócono do dawnej świetności. Od 1983 roku w synagodze działa Muzeum.
Będąc w synagodze, warto zwrócić uwagę na neobarokowy Aron ha-kodesz z 1936 roku, który jest jednym z najlepiej zachowanych tego typu zabytków w Polsce.

Festiwal Trzech Kultur

We Włodawie każdego roku organizowany jest Festiwal Trzech Kultur. Trwa on trzy dni i organizuje go Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego w ramach programu „Dziedzictwo kulturowe Włodawy”. Festiwal promuje miejscową tradycję pogranicza kultur i tolerancji oraz ma charakter edukacyjny.

W programie festiwalu są koncerty organizowane w zabytkowych świątyniach Włodawy. Co roku zachowany jest też podział – piątek to dzień poświęcony tradycji kultury żydowskiej, sobota – prawosławnej, a niedziela – katolickiej. Festiwal to nie tylko muzyka, ale też warsztaty plastyczne, spotkania naukowe, występy grup teatralnych czy wystawy artystyczne. Podczas festiwalu dowiemy się również wiele o poszczególnych kulturach – ich zwyczajach, kulinariach i innych.